Τραπεζούντα

(Τραμπζόν τουρκ.). Πόλη (περίπου 155.960 κάτ.) της ασιατικής Τουρκίας, στους πρόποδες των δασωδών ορέων του Πόντου. Την ίδρυσαν Έλληνες κάτοικοι της Σινώπης στα μέσα του 8ου αι. π.Χ. Η αρχαία ελληνική πόλη ήταν χτισμένη σε ένα οροπέδιο τραπεζοειδούς σχήματος (μερικοί αποδίδουν σε αυτό την ονομασία της) ενώ η τουρκική απλώνεται στις πλαγιές του οροπεδίου έως τη θάλασσα. Σε ευνοϊκή γεωγραφική θέση, συνδεδεμένη με δρόμους επικοινωνίας με την Περσία, την Ινδία και τη Συρία, γνώρισε αξιόλογη ακμή κατά την αρχαιότητα. Στα χρόνια του Αλέξανδρου ήταν αυτόνομη. Στους ρωμαϊκούς αυτοκρατορικούς χρόνους ήταν η κύρια ναυτική βάση κοντά στα σύνορα με την Αρμενία, ο Τραϊανός και ο Αδριανός μεγάλωσαν το λιμάνι της και το 257 την κατέστρεψαν οι Γότθοι· τότε υπήρχε ήδη μια θρησκευτική κοινότητα (και επισκοπική έδρα τουλάχιστον από το 325). Η πόλη εξακολούθησε να υπάρχει ως στρατιωτικός σταθμός και κατά τη βυζαντινή περίοδο, υπήρξε προμαχώνας εναντίον των Αράβων και το 1071 την πολιόρκησαν χωρίς αποτέλεσμα οι Σελτζούκοι. Τραπεζούντας αυτοκρατορία. Το πρώτο, χρονολογικά, ελληνικό κράτος που ιδρύεται, όταν οι σταυροφόροι της Δ’ Σταυροφορίας καταλαμβάνουν την Κωνσταντινούπολη (1204). Ιδρυτές του είναι οι εγγονοί του Βυζαντινού αυτοκράτορα Ανδρόνικου A’ Κομνηνού, Αλέξιος και Δαβίδ, που διασώθηκαν στη βασιλική αυλή της Γεωργίας, μετά τη δολοφονία του παππού τους (1185). Με αξιόλογα στρατιωτικά και διοικητικά προσόντα, οργανώνουν το κράτος τους στη νοτιοανατολική ακτή του Εύξεινου Πόντου και, χάρη στον νεότερο κυρίως αδελφό Δαβίδ, το επεκτείνουν δυτικά καταλαμβάνοντας τη Σινώπη και τελικά την Παφλαγονία και την Ποντοηράκλεια. Στο ανατολικότατο σημείο του βυζαντινού ελληνισμού –θέση που επηρέασε αποφασιστικά την ιστορική της πορεία και έως ένα σημείο τον πολιτιστικό χαρακτήρα της– σε άμεση γειτνίαση με τους λαούς του Καυκάσου και τις διάφορες μουσουλμανικές ηγεμονίες της Ανατολίας, η Α. της Τ. κυβερνήθηκε από την οικογένεια των Μεγάλων Κομνηνών –όπως οι ίδιοι ονομάστηκαν– έως την κατάληψή της από τους Τούρκους (1461). Στην περίοδο της φραγκοκρατίας, όταν τα δύο ελληνικά κράτη –η αυτοκρατορία της Νίκαιας και το δεσποτάτο της Ηπείρου–ανέπτυξαν μια έντονα ανταγωνιστική δράση για την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης, η Α. της Τ. παίζει ένα δευτερότερο ρόλο, αφού πολύ νωρίς έρχεται σε σύγκρουση, εξαιτίας της επέκτασής της στα Δ, με τον αυτοκράτορα της Νίκαιας Θεόδωρο Λάσκαρι, που συμμαχεί με τη λατινική αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης και προσαρτά τις κτήσεις της Τ. δυτικά της Σινώπης (1214), με αποτέλεσμα την επέμβαση των Σελτζούκων που καταλαμβάνουν με τη σειρά τους τη Σινώπη, νικούν και συλλαμβάνουν τον αυτοκράτορα της Τ. Αλέξιο και τον επαναφέρουν στον θρόνο του ως υποτελή του σουλτάνου του Ικονίου. Αποκομμένη έτσι από τον υπόλοιπο ελληνισμό, η Α. της Τ. παλεύει με τα εσωτερικά και εξωτερικά της προβλήματα έως το τέλος της ζωής της. Ποικίλες εσωτερικές συγκρούσεις, της κεντρικής εξουσίας με τους μεγαλογαιοκτήμονες, της πολιτικής με τη στρατιωτική αριστοκρατία, των μελών του βασιλικού οίκου μεταξύ τους, ταλαιπωρούν βαθύτατα το κράτος. Παράλληλα, η θέση της Α. της Τ. –κέντρο του διαμετακομιστικού εμπορίου ανάμεσα στους εμπορικούς δρόμους της κεντρικής Ασίας και στους θαλάσσιους του Εύξεινου Πόντου– ενώ της εξασφαλίζει ζωηρότατη εμπορική κίνηση με αξιόλογες οικονομικές επιπτώσεις, αλλά και με ισχυρή ανταγωνιστική δράση, κυρίως από τους Γενοβέζους, της δημιουργεί δυσκολότατες συνθήκες ζωής με τις αδιάκοπες επιθέσεις των λαών που την περιβάλλουν. Οι διάφορες βαρβαρικές ορδές –Σελτζούκοι, Μογγόλοι, Τουρκομάνοι, Οθωμανοί– καταδυναστεύουν τους αυτοκράτορες της T., που, κατά εποχές, εμφανίζονται ως υποτελείς πότε του ενός και πότε του άλλου λαού. Έτσι ο αυτοκράτορας Μανουήλ A’ (1237-63) γίνεται υποτελής πρώτα των Σελτζούκων και ύστερα των Μογγόλων, που στα μέσα του 13ου αι. κατακλύζουν την Εγγύς Ανατολή και όλη την ανατολική Ευρώπη. Το κράτος, που αποκτά την ανεξαρτησία του την εποχή του αυτοκράτορα Γεωργίου, θα δεχτεί στα τέλη του 14ου αι., το φοβερότερο μογγολικό κύμα, του Ταμερλάνου, και η αυτοκρατορία, έως τον θάνατο του τελευταίου, θα γίνει πάλι υποτελής των Μογγόλων. Ακολουθεί ο αγώνας με τους Οθωμανούς, που ύστερα από επανειλημμένες επιθέσεις (1430, 1454) θα καταλύσουν το τελευταίο ελληνικό κράτος (1461), έπειτα από σκληρή αντίσταση του αυτοκράτορα Δαβίδ B’, που αναγκάζεται τελικά να συνθηκολογήσει. Η ιστορία των Μεγάλων Κομνηνών κλείνει με την τραγική θανάτωση του τελευταίου αυτοκράτορα Δαβίδ, των 7 γιων του και των ανιψιών του, όταν αυτός –εξόριστος κοντά στις Σέρρες μετά τη συνθηκολόγηση και κατηγορούμενος για συνωμοτικές ενέργειες με σκοπό την ανασύσταση του κράτους του– αρνείται να προσέλθει στο Ισλάμ, όρο που του θέτει ο Μωάμεθ B’ για να του χαρίσει τη ζωή. Η Α. της Τ. στάθηκε αξιόλογο θρησκευτικό, πνευματικό και καλλιτεχνικό κέντρο. Φρουρός της ελληνικής παιδείας στα ακρότατα ανατολικά σημεία του βυζαντινού χώρου, αναπτύσσει ένα τοπικό πολιτισμό όπου είναι συχνά φανερές οι ανατολικές επιδράσεις: έτσι, η επαφή της με την Περσία ενισχύει το ενδιαφέρον για τη μελέτη της αστρονομίας, των μαθηματικών και των φυσικών επιστημών γενικά. Σοφοί της Τ. σπούδασαν στην Περσία και μετέφεραν από εκεί τα μυστικά της ανατολικής επιστήμης. Η τοπική σχολή ζωγραφικής, που ανθεί από τον 13o αι. και ύστερα, φανερώνει, κυρίως από τον 14o αι., καππαδοκική και γενικότερα ανατολική επίδραση, όπως επίσης ο πλούσιος εξωτερικός διάκοσμος των ναών –γλυπτός ή ζωγραφικός– που εμφανίζεται κυρίως τον 15o αι. και είναι εντονότερος στην Ανατολή, χαρακτηρίζει ιδιαίτερα τους ναούς της Τ. Παράλληλα η επίδραση της Α. της Τ. είναι συχνά αισθητή στους γειτονικούς της λαούς, όπως π.χ. στην αρχιτεκτονική και στις μικρογραφίες της Γεωργίας.